Geleneksel gıdaya benzeyen, geleneksel-günlük diyetin bir parçası olarak tüketilen, fizyolojik yararları kanıtlanmış ve/veya temel besinsel işlevlerin ötesinde kronik hastalık riskini azaltan, sentetik bileşen içermeyen, besleyici etkisinin yanında, değişik etkenlerle hastalık oluşma riskini azaltıcı, sağlığı ve iyi hali geliştirici özelliklere sahip gıdalar olarak tanımlanmaktadır.
Gıdanın fonksiyonel olabilmesi için; biyoaktif bileşikler, probiyotik mikroorganizmalar ve prebiyotik maddeler gibi etkenlere sahip olması ve bu etkenlerin vücudun ilgili bölgesine yeterince gönderilebilmesi gereklidir.
- Biyoaktif bileşiğin etkisi, eksikliğinden kaynaklanan hastalık belirtilerinin giderilmesi ile karıştırılmamalı, temel fonksiyonu dışında sağladığı yarar nedeniyle olmalıdır.
Fonksiyonel gıdaların; hastalıkların önlenmesi ve tedavisi için tamamlayıcı bir terapi olarak kullanımı, sağlık ve duygusal refahı teşvik etmenin bir aracı olarak geçtiğimiz yıllarda kullanımı artmıştır. Hastaların semptomlarının giderilmesinin istendiği durumlarda ise giderek daha fazla uygulanmaktadır.
Kalp damar rahatsızlıkları, kanser, yüksek tansiyon, kolesterol, şeker, ülser ve ishal gibi hastalıkların oluşma risklerini azaltabilmektedir. Daha somut olmak gerekirse, bu gıdaların merkezi etki, çevresel etki, iştah ve emilim dahil olmak üzere yararlı etkiler oluşturduğu düşünülmektedir. İmmünostimülasyon ve alerjilerin baskılanmasını içeren; hipertansiyon, diyabet, kanser, hiperkolesterolemi, anemi ve trombosit agregasyonuna karşı önleyici bir tedavi sağlar. Vitamin ve flavonoidler gibi biyoaktif içerik maddeleri sayesinde, bitkisel kaynaklı gıdalara dayalı diyetlerin sağlığa yararlarına destek sağlamaktadır. Aslında fonksiyonel gıdalar ve metabolitleri, doğrudan serbest radikal süpürme kapasitelerine sahiptir. Bu nedenle, bitki bazlı diyetlerin sağlık yararları, meyve, sebze, otlar ve baharatlarda bulunan çok çeşitli fitokimyasallar tarafından uygulanan entegre antioksidan ve anti-inflamatuar mekanizmalarla ilişkili olabileceği düşünülmektedir. Bu temelde, diyetle ilişkili hastalıkların önlenmesi için oksidatif ve inflamatuar stresi etkin bir şekilde modüle edebilen bitki kaynaklarından elde edilen gıdaların, gıda ekstrelerinin ve fitokimyasal formülasyonlarının belirlenmesinde; antioksidan durumun (GSH) artmasında ve inflamasyonun azalmasında (CRP) kombine bir etki, sağlıklı kişilerde lipit oksidasyonunu ve inflamatuar TNF-α’yı azalttığı literatürde yer almaktadır.
Bu tanımlara göre, meyve ve sebze gibi modifiye edilmemiş tüm gıdalar, fonksiyonel bir gıda maddesinin en basit biçimini temsil etmektedir. Örneğin sülforafan, beta karoten ve likopen gibi fizyolojik olarak aktif bileşenlerden zengin olan; brokoli, havuç veya domates, fonksiyonel gıdalar olarak kabul edilir. Besinlerle takviye edilmiş veya fitokimyasallar veya botaniklerle zenginleştirilmiş olanlar da dahil olmak üzere modifiye edilmiş gıdalar, aynı zamanda fonksiyonel gıdalar alanına girmektedir. Bu besin ögelerini diyette sağlayan, içeriğindeki gıda bileşenleri ile fonksiyonel gıdalar için bir model görevi gören diyet ise; Akdeniz Diyeti‘dir.
- Polifenoller: çay, kahve, kakao..
- Flavonoidler: sarımsak, soğan, brokoli, elma..
- Resveratrol: kırmızı-mor meyve ve sebzeler
- Fitokimyasallar: tam tahıllar, soya, zeytin..
- Biyoaktif bileşenler: diyet lifi (selüloz, pektin..)
- Probiyotik-Prebiyotik: fermente süt ürünleri
Fonksiyonel Gıda | Biyoaktif Bileşen | Sağlık Üzerine Etkisi | Tavsiye Edilen Miktar veya Alım Sıklığı |
Takviyeli margarinler | Bitki sterol ve stanol esterleri | Toplam ve LDL kolesterolü azaltır. | Steroller için 1.3 g/gün |
Stanoller için 1.7 g/gün | |||
Psyllium | Çözünür lif | Toplam ve LDL kolesterolü azaltır. | 1 g/gün |
Soya | Protein | Toplam ve LDL kolesterolü azaltır. | 25 g/gün |
Bütün yulaf ürünleri | p-glukan | Toplam ve LDL kolesterolü azaltır. | 3 g/gün |
Kızılcık suyu | Proanto-siyanidinler | İdrar yolu enfeksiyonlarını azaltır. | 300 mL/gün |
Yağlı balık | n-3 yağ asitleri | TG’yi azaltın, kalp hastalığı kalp ölümlerini azaltır. | Haftada iki yağlı balık yemeği; 0.5–1.8 g EPA + DHA |
Omega-3 yağ asitli yumurtalar | n-3 yağ asitleri | Kolesterolü azaltır. | Bilinmiyor |
Sarımsak | Organosülfür bileşikleri | Toplam ve LDL kolesterolü azaltır. | 600-900 mg/gün (diyet takviyesi) veya yaklaşık 1 taze karanfil/gün |
Kudüs enginar, soğan tozu, olgun muz | Prebiyotikler / fructooligo-sakkaritler | Tansiyon kontrolü; serum kolesterol azaltır. | 3–10 g/gün |
Yeşil çay | Kateşinler | Belirli kanser türlerinin riskini azaltır. | 4–6 bardak/gün |
Siyah çay | Polifenoller | Azalmış koroner kalp hastalığı riski | |
Ispanak, lahana, yeşil lahana | Lutein / zeaksantin | Yaşa bağlı makula dejenerasyonu riskini azaltır. | Lutein olarak 6 mg/gün |
Domates ve işlenmiş domates ürünleri | Likopen | Prostat kanseri riskini azaltır. | ½ fincan/gün (30 mg veya 10 porsiyon/hafta) |
Kuzu, hindi, sığır eti, mandıra | CLA | Meme kanseri riskini azaltır. | Bilinmiyor |
Sebzelerden | Glukosinolatlar, indoller | Belli kanser türlerinin riskini azaltır. | Ø veya ½ fincan |
Fermente süt ürünleri | Probiyotikler | Sindirim sistemi için destek sağlar. | 300 ml |
Fındık ağacı | Tekli doymamış yağ asitleri, E vitamini | Azalmış koroner kalp hastalığı riskini azaltır | 30–60 g/gün fındık |
Üzüm suyu veya kırmızı şarap | Resveratrol | Trombosit agregasyonu azaltımını sağlar. | 240–480 g/gün |
Test edilen gıda maddesinin veya ekstraktların besinsel, antioksidan ve biyoaktif bileşen kompozisyonunun ayrıntılı bir tarifi, test edilen matrisin karakterizasyonu ve insanlarda bir antioksidan/anti-enflamatuar etki gösterebilen etkili dozun tanımlanması için çok önemlidir.
- Sağlıklı beslenme bağlamında fonksiyonel gıdaları değerlendirirken güvenli alım miktarları göz önünde bulundurulmalıdır.
- Sağlıklı bir popülasyonda hastalık riskini azaltmak için önerilen spesifik alım seviyeleri, kanser veya kardiyovasküler hastalık gibi bir hastalık varlığında değiştirilebilir. Bu nedenle, fonksiyonel gıdalar ve bileşenleri için yaklaşık alım miktarlarına ilişkin diyet tavsiyelerinin, belirli popülasyonlar veya bireysel varyans bağlamında mevcut olan bilimsel bilgilere dayanarak değerlendirilmesi gerekir.
Fiziksel aktivite ile birleştirilen fonksiyonel gıda tüketilmesinin sağlık üzerine olumlu etkileri vardır. Fonksiyonel gıda tüketiminin iyi hali geliştiricilikleri nedeniyle; toplumun sağlıklı beslenmesi sağlanabilir, tedavi harcamaları ve işgücü kayıpları azaltılabilir.
Mauro Serafini* and Ilaria Peluso. (2016). Functional Foods for Health: The Interrelated Antioxidant and Anti-Inflammatory Role of Fruits, Vegetables, Herbs, Spices and Cocoa in Humans . Bentham Science, 6701-6715 .
Position Of The American Dietetic Association: Functional Foods. Amerika: ADA (2004). (American Dietetic Association).