En yaygın doğal pigmentler arasında yer alan karotenoidler şimdiye kadar 600 farklı bileşik ile karakterize edilmiştir. Karetonoidlerin yaklaşık 50 tanesi besin ile alınmakta, 12 tanesi ise besinlerde en yüksek oranlarda bulunmaktadır. Besinlerden alınan en yaygın karotenoidler; likopen, β-karoten, α- karoten β– kriptoksantin, zeaksantin ve luteindir. Antioksidan aktivite göstererek hücreleri ve dokuları oksidatif hasara karşı koruyan karotenoidler, bitki ve bazı hayvanların kırmızı, turuncu ve sarı renklerinden sorumludur. Bitkiler, bakteriler, mantarlar ve algler karotenoidleri sentezleyebilmektedir.
- Birçok epidemiyolojik çalışma, karotenoidler açısından zengin bir diyetin çeşitli kanser türleri, kardiyovasküler veya oftalmolojik* hastalıklar dahil olmak üzere birçok dejeneratif hastalık riskini azaltma ile ilişkili olduğunu ortaya koymuştur.
Karotenoidler, biyolojik sistemlerde çok çeşitli reaktif radikal türlerini etkisiz hale getirirler. Oksijen basıncının artmasıyla, antioksidan etkisinde azalma gözlenmektedir. Antioksidan aktivitesinin tokoferellere oranla daha düşük olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte, tam olarak anlaşılmayan belirli koşullar altında, karotenoidlerin prooksidan* olarak davrandığı bilinmektedir.
Hidrokarbon karotenoidler sınıfına giren β-karoten, duodenumda* emilir ve adipoz dokuda depolanır. Meyve ve sebzelerde bulunan kırmızı-turuncu renkli bir pigmenttir. Provitamin aktivite ve lipofilik* özellik gösterir. Oksidatif stresin yol açtığı birçok hastalık ve artmış oksidatif stresle ilişkili kronik kurşun zehirlenmesi için alternatif bir tedavi olarak düşünülmektedir. In vitro ve in vivo çalışmalardan elde edilen kanıtlar, güneş yanığına (erythema solare) karşı koruyucu özelliğini bildirmektedir.
Yararlı etkilerinin yanı sıra, takviye olarak alındığında toksik etkilerini rapor eden birçok klinik çalışma da bulunmaktadır. β-karoten takviyesinin, sigara içenlerde artmış akciğer kanseri insidansı ile ilişkili olduğu saptanmıştır. Ancak akciğer kanserini uyaran moleküler mekanizma β-karoten ile belirgin bir şekilde bağdaştırılamamıştır.
Dejeneratif süreçleri engellemek ve yaşlanmayı geciktirmek için antioksidanlar oldukça önemlidir. Tekli oksijenleri bastırdığı, lipid peroksidasyonunu önlediği ve radikalleri uzaklaştırdığı için β-karoten de bu antioksidanlardan biri olarak kabul edilmektedir. Havuç gibi turuncu renkli sebze ve meyvelerde bol miktarda bulunan β-karoten; oksijene, ışığa ve ısıya karşı son derece duyarlıdır. Bu sebeple, gıda endüstrisinde antioksidan ve renk katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. A vitamininin öncü maddesi olan β-karoten, vücudun A vitamininden yoksun kalması durumunda vitamin A’ya çevrilir.
- Provitamin A aktivitesinin karşılaştırıldığı 50 farklı karotenoid arasından, en yüksek provitamin A aktivitesine sahip olan karetonoidin, β-karoten olduğu bildirilmiştir.
- Farklı dönemlerde hasat edilen farklı renklerdeki domateslerin çeşitli metabolitlerindeki değişimin incelendiği araştırmalarda, likopen ve β-karoten miktarlarının olgunlaşmış olanlarda olgunlaşmamış olanlara göre daha yüksek olduğu saptanmıştır. Ek olarak; plastik ve cam serada yetiştirilen domateslerin β-karoten miktarlarının, açık arazide yetiştirilen domateslere oranla daha az β-karoten içerdiği bildirilmiştir.
- Hayvan beslenmesinde β-karotenin etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada, ineklerde yavru verimliliğini artırmak amacıyla son yıllarda sıklıkla β-karoten kullanıldığı belirtilmektedir.
- β-karoten, diyette yer alan sebze ve meyvelerle doğal olarak alınabilmektedir. Zengin kaynakları arasında; havuç, kayısı, kabak, ıspanak, mango, karalahana, brokoli, kırmızı biber ve kişniş yaprakları yer almaktadır.
Lipofilik: Yağ formundaki çözücülerde çözünebilme niteliği
Duedonum: Onikiparmak bağırsağı
Prooksidan: Oksidasyonu hızlandırıcı
Kenan Sönmez, Şeküre Şebnem Ellialtıoğlu. (2014). Domates, Karotenoidler ve Bunları Etkileyen Faktörler Üzerine Bir İnceleme. 31(2), 107-130.
Klaudia Jomova, Marian Valko. (2013). Health Protective Effects of Carotenoids and Their Interactions with Other Biological Antioxidants. (70), 102-110.
Misha F. Vrolijk et al. (2015). The Shifting Perception on Antioxidants: The Case of Vitamin E and β-carotene. (4), 272-278.
Peter ECKL et al. (2009). Beta-Carotene, Aging & Degenerative Disease. (29), 29-31.
Ramesh Kumar Saini et al. (2015). Carotenoids from fruits and vegetables: Chemistry, Analysis, Occurrence, Bioavailability and Biological Activities. (76), 735–750.
Sławomir Kasperczyk et al. (2014). Beta-carotene Reduces Oxidative Stress, Improves Glutathione Metabolism and Modifies Antioxidant Defense Systems in Lead-Exposed Workers. (280), 36–41.
Tugay Ayaşan, Emel Karakozak . (2010). Hayvan Beslemede β-Karoten Kullanılması ve Etkileri. 16(4), 697-705.
Wilhelm Stahl, Helmut Sies. (2003). Antioxidant Activity of Carotenoids. (24), 345–351.
Zühal Okcu, Fevzi Keleş . (2009). Kalp-Damar Hastalıkları ve Antioksidanlar. 40(1), 153-160.