İnsan vücudunun yaklaşık %5‘i minerallerden oluşur. Bazıları diş ve kemik gibi sert dokuların yapılarında bulunur. Hücrelerin çalışması için çoğu mineral gereklidir. Manganez, demir, çinko, selenyum ve bakır minör minerallerdendir. Bu mineraller kan hücresi üretiminde, gen ekspresyonunda, bağışıklık sistemi ve savunma sisteminde rol alır. Bu sebeple diyetle alınıp alınmadıklarını değerlendirmek oldukça önemlidir.
Manganez/Mangan (Mn) Nedir?
Manganez dünyada en yaygın bulunan beşinci metal ve en çok bulunan on ikinci elementtir. Manganez; çeşitli cevherler, oksitler, karbonatlar ve silikatlarda bulunur. Manganez metabolizmanın işleyişi, büyüme ve gelişme için gerekli olan ağır metallerdendir ve çeşitli enzimatik proteinlerin çalışmasında görev alır. Manganez, transferazlar, izomerazlar, hidrolazlar, liyazlar, ligazlar ve oksidoredüktazlar dahil olmak üzere çoklu enzimler için bir kofaktör görevi gören çeşitli fizyolojik işlemlere katılır. Ayrıca arginaz, glutamin sentetaz, fosfoenolpiruvat dekarboksilaz, piruvat karboksilaz ve süperoksit dismutaz gibi enzimlerin aktiviteleri için önemlidir. Manganez bağışıklık fonksiyonu, enerji metabolizması ve antioksidan savunmaları dahil olmak üzere birçok önemli fizyolojik süreçte rol oynar. Kan şekeri regülasyonu, kanın pıhtılaşması, sindirim, üreme ve kemik gelişimi için gereklidir.
Mn Eksiği Sonucunda Ne Olur? Günlük Mn Gereksinimi Ne Kadardır?
Besinlerde ve su kaynaklarında bol bulunması nedeniyle manganez eksikliği çok nadir görülür. Yetersiz alımı kemik zayıflığına, iskelet ve doğum defektlerine, lipit ve karbonhidrat metabolizmalarında bozukluklara neden olur. Aynı zamanda üreme ve gelişim sağlığını da olumsuz etkiler.
- Manganez alımı yetişkinler için yaklaşık 2 mg/gün, çocuklar için ise 1,2-1,5 mg/gün olarak belirlenmiştir.
Hangi Besinler Mangan İçerir?
Erozyon doğal olarak manganezi havaya, toprağa ve su yollarına dağıtır ve nihayetinde gıda kaynağına ulaşır. Bitkisel kaynaklar, hayvansal kaynaklardan daha çok manganez içeriğine sahiptir. Fındık, badem, ceviz, pirinç ve tam tahıllar en yüksek manganez içeriğine sahip besinlerdir. Manganezden zengin diğer besinler ise; baklagiller, yeşil yapraklı sebzeler (ıspanak), deniz ürünleri (istiridye, midye), çikolata, çay, baharat (kırmızı biber, karanfil, safran), yağlı tohum (keten tohumu, susam, ayçiçeği ve çam fıstığı), ananas ve açai üzümü gibi meyvelerdir. Manganez günlük alınan vitamin ve besin takviyelerinde de bulunur. Süt, bebekler için önemli bir manganez kaynağıdır. Anne sütünde yaklaşık 3–10 μg/L manganez vardır. ABD Çevre Koruma Ajansı, içme suyunda izin verilen maksimum manganez konsantrasyonunu 50 µg/L olarak belirlemiştir.
Aşırı Manganeze Maruz Kalma
Yaşam için gerekli bir ağır metal olmasına rağmen manganezin fazlası zehirlidir. Manganezin tolere edilebilir maksimum seviyesi yetişkinlerde 9-11 mg/gün, çocuklarda ise 2-6 mg/gün’dür. Mangan toksisitesi çevresel faktörlerden kaynaklanır. Manganez; çelik ve paslanmaz çelik üretimi, alüminyum alaşımlarının oluşumu, oksijen ve klorun saflaştırılması ve ayrıca fungisitlerin bir bileşeni olarak dahil olmak üzere birçok endüstriyel amaç için kullanılır. Mesleki ortamda manganeze maruz kalan bireylerin çoğu, kaynak veya eritme işleminden kaynaklanan ince tozların bir sonucu olarak manganezi solur. Madencilerin, kaynakçıların ve pil üreticilerinin mesleki olarak aşırı maruz kalmaya bağlı toksisitesi oluşur.
Semptomlar arasında; ilk başlarda bilişsel ve psikiyatrik bozukluklar sonra ise uzuv sertliği, distoni gibi karakteristik bulgular ve parkinson benzeri hareket bozukluğu görülür. Tüketilen manganezden farklı olarak, solunan manganez karaciğerden geçmez, ancak trigeminal presinaptik sinir yoluyla doğrudan beyne taşınabilir. Aşırı manganez çoğunlukla bazal gangliyonlarda, özellikle globus pallidusta birikerek manganizm olarak bilinen ayrı bir ekstrapiramidal sendroma neden olur. Beyindeki yüksek manganez seviyeleri, manganezin beyin fonksiyonu ve işlevinde önemli bir rol oynadığını gösterir. Ayrıca solunan manganez öksürük, akut bronşit ve akciğer fonksiyonlarında azalmaya neden olabilir. Ancak bu, herhangi bir metal tozunun solunmasıyla ortaya çıkabilecek akciğer tahrişi ve iltihaplanmasından kaynaklanmaktadır ve manganeze özgü değildir.
Manganez toksisitesi tıbbi durumlar kaynaklı da olabilir. Mn total parenteral nütrisyonda (TPN), bebek ve yenidoğan formulalarında (mama) yüksek konsantrasyonlarda bulunur. Bu solüsyonlar, yaşam desteği için gerekli birçok eser elementi içerir, ancak uzun süre verildiğinde Mn seviyelerinin yükselmesine sebep olabilir. Bu, uzun bir gelişim dönemine sahip olan çocuğun merkezi sinir sistemi için zararlı olabilir. Karaciğer yetmezliği veya karaciğer ensefalopatisi olan bireylerde, manganezin safrayla atılmasına bağlı olarak mangan toksisitesi gelişebilir. Ayrıca dünyadaki en yaygın beslenme eksikliklerinden biri olan demir (Fe) eksikliği, manganez zehirlenmesine neden olabilir. Bu nedenle, vücuttaki manganez seviyelerini uygun aralıklarda tutmak önemlidir.
Sonuç olarak:
Manganez’in birçok fizyolojik fonksiyon için gerekli olduğu, fakat son derece toksik olduğu göz önünde bulundurulduğunda, manganez homeostaz mekanizmaları son derece önemlidir. İnsan sağlığı için gerekli bir mineraldir. Manganez, beyin fonksiyonu ve fizyolojisi için önemli olan birçok enzimde bulunur. Aşırı manganeze maruz kalma temel olarak mesleki veya diyet kaynaklıdır.
Anagianni, S., & Tuschl, K. (2019). Genetic Disorders Of Manganese Metabolism. Current Neurology And Neuroscience Reports, 19(6), 33.
Horning, K. J., Caito, S. W., Tipps, K. G., Bowman, A. B., & Aschner, M. (2015). Manganese İs Essential For Neuronal Health. Annual Review Of Nutrition, 35, 71-108.
Uluğ, E., & Rakıcıoğlu, N. (2019). Diyetle Mikro Besin Ögesi Alımlarının Değerlendirilmesi. Beslenme Ve Diyet Dergisi, 47(3), 85-93.