Favizm Hastalığı Nedir? Nasıl Oluşur? Hangi Besinler Tetikler?

Enzimler, canlı dokuların bileşiminde az miktarda bulunan çok önemli rolleri olan organik katalizörlerdir. Glukoz-6-fosfat dehidrogenaz (G6PD) enzim eksikliği, en sık görülen enzim aktivitesinin ya da fonksiyonunun azaldığı genetik bir hastalıktır. Glukoz 6 fosfat dehidrogenaz, heksoz mono fosfat yolunun ilk adımını etkileyen kilit bir enzimdir.

Dünyada en sık görülen enzim eksikliği, glikoz-6 fosfat dehidrogenaz enzimi eksikliğidir. Bu eksiklikle oluşan hastalığa, favizm hastalığı denilmektedir. Dünyada yaklaşık 400 milyon kişide glikoz-6-fosfat dehidrogenaz enzim eksik olduğu düşünülmektedir. Bakla (vicia faba), G6PD enzim eksikliği olan bireylerde hemolitik anemiye yol açan tek bitki olup, bu bitkinin neden olduğu hemolitik anemiye favizm denilmektedir. Favizm 1- 5 yaş arasındaki erkek çocuklarda, sıklıkla bakla yenmesinden 5-24 saat sonra ortaya çıkar. Favizmli hastalar, kesin olarak G6PD eksikliğine sahiptir. Ancak G6PD eksikliği olan her hasta, bakla yediğinde favizm tablosu gelişmeyebilir.

Glukoz-6-Fosfat Dehidrogenaz (G6PD) Enzim Eksikliği Sınıflandırması

Dünya Sağlık Örgütü (WHO), G6PD enzim eksikliğini enzim aktivite düzeyi ve klinik bulgulara göre sınıflandırılmıştır.

• Sınıf-I: Enzim aktivitesi normalin %10 altındadır. Kronik hemolitik anemi görülür.
• Sınıf-II: Ağır enzim eksikliği vardır ve genellikle aralıklı hemolitik anemi saptanır.
• Sınıf-III: Orta derecede (%10-60) hafif enzim eksikliği ve aralıklı hemolitik anemi vardır.
• Sınıf-IV: Çok hafif enzim eksikliği vardır ve hemoliz yoktur.

G6PD Enzim Eksikliğinde Görülen Klinik Tablo

• Akut Hemolitik Anemi,
• Neonatal Sarılık,
• Favizm,
• Kalıtsal Sferositik Olmayan Hemolitik Anemi,

görülmektedir.

Glukoz-6-fosfat dehidrojenaz (G6PD) eksikliği, dünya çapında 400 milyondan fazla insanı etkiliyor. Her ne kadar çoğu birey asemptomatik olsa da, oksidatif tetikleyicilerin varlığında; halsizlik, yenidoğan sarılığı ve hemoglobinüri ile birlikte akut hemolitik anemiye yol açabilir. Genel olarak, G6PD eksikliği olan bireylerde hemolizi tetikleyen gıdaları veya kimyasalları tanımlayan kaynaklar literatürde yetersiz miktardadır. Üzerinde en çok çalışılan konu, bakla fasulyesi tüketimiyle gözlemlenen favizm hastalığıdır.

G6PD enzim eksikliği; klinik olarak yenidoğan hiperbilüribinemisi, akut veya kronik hemoliz gibi bozukluklara neden olur. G6PD enzimi, pentoz fosfat yolunun ilk adım olan yolu katalize eder ve hücreleri oksidatif hasardan koruyan antioksidanların oluşumuna neden olur. G6PD enzim eksikliği olan hastalarda bazı ilaçlar, bazı enfeksiyonların ve bazı metabolik durumların etkileriyle, kırmızı kan hücrelerinde gelişen oksidatif hasara bağlı hemoliz olur.

• Yapılan bir çalışmada; G6PD enzim eksikliği ve orak hücre anemisi taşıyıcılığı olan hastalarda, bakla yeme sonrası gelişen hemolize bağlı oluşan aneminin, bakla tüketimi durdurulduktan sonra kendiliğinden düzelmiştir.

• G6PD’ye bağımlı bireyler tarafından kaçınılması gereken gıdalar: Bakla, naftalin, anilin boyaları
• Tüketim sırasında dikkat edilmesi gereken kimyasallar: Gıda renklendirme ajanları
• Kullanımlarını kontraendike edecek kanıt bulunmayan gıdalar: Kabak, olgunlaşmamış şeftali, çemen tohumları, çiçek poleni, nane özütü vb.

Favizm hemolitik ataklarla ilişkili glukoz-6-fosfat dehidrojenaz (G6PD) eksikliği olarak tanımlanmaktadır. G6PD eksikliği ile eritrositlerin hemolizi ortaya çıkmaktadır, çünkü hücreler yeterli miktarda üretilememektedir. G6PD eksikliğine, fava fasulyelerinin neden olduğu görüşü hakimdir. G6PD eksikliği olan hastalarda, baklagil ve hemolitik ilaçlardan kaçınılması önerilir.

• Yapılan bir derlemede, hemolitik anemi riskini G6PD eksikliği olan bireylerle ilişkilendiren, kesin klinik kanıtların bulunduğu tek gıda olan fava fasulyesi bulunmuştur.

G6PD eksikliği, G6PD genindeki mutasyonlardan kaynaklanan X’e bağlı, kalıtsal bir genetik bozukluktur. Genetik olarak kadınlarda taşınır, ancak esasen erkekleri etkiler (G6PD eksikliği olan kişilerin %90’ı erkektir). Büyük ölçüde; Afrika, Akdeniz Havzası, Hint, Güneydoğu Asya veya Latin Amerika kökenli nüfusu etkilemektedir.

G6PD enzim eksikliği dünya nüfusunun %3’ünü etkilediği tahmin edilmekte, hastalık Afrika kökenli Amerikan toplumunda, Akdeniz bölgesinde ve Çinliler’de sık görülmektedir. Görülme sıklığı Türkiye genelinde %0,5 iken, Çukurova bölgesinde %8,2 oranında görülmektedir.

Vücuttaki çeşitli hücrelerde, çeşitli antioksidan sistemler, azaltma kapasitesi için indirgenmiş NADP formunu kullanır. G6PD enzimi, glikoz-6-fosfatın glikoz-6-fosfoglukoata dönüştürülmesi ve NADPH’nin NADP’ye indirgenmesiyle, krebs çemberinin ilk basamağını katalize eder. NADPH üretimi, hücrelerin oksidatif strese karşı korunmasında esastır. Ayrıca, eritrositler bu yolla sadece NADPH ürettiğinden, oksidatif strese karşı daha hassastırlar.

• NADPH’nın eritrositlerdeki en önemli rolü glutatyonu indirgemektir. G6PD enzim eksikliği olanlarda kaçınılması gereken besinlerin verilmesi durumunda, onların kendisi veya metabolitleri hemolize karşı dayanıklılığı sağlayan redükte glutatyonu oksitleyerek inaktif hale geçirirler.

• Bir araştırmada favizmin, a-tokoferolün insan vücudunda biriken bir tür tokoferol olduğu, akut hemolitik anemi ile karakterize metabolik bir hastalık olduğunu saptanmıştır. 8 yaşında erkek favizm hastasının, idrarda kan, baş dönmesi, baş ağrısı, iştah kaybı, yorgunluk, göz sarılığı, hemolitik anemi, idrarda artmış bilirubin miktarı görülmüştür. Favizmde; serum Ca, P, Na, K, Cl seviyelerinde azalma görülürken, serum Se, Zn, Mn, Cu ve Fe seviyelerinde bir artış görülmüştür. Favizm, artan oksidatif stres ve DNA oksidatif hasarına paralel olarak favizm G6PD aktivitesindeki bir azalmayla ilişkili olduğu kan hücresi apoptozisini uyarmıştır. Öte yandan, bir tokoferol anti-apoptotik aktiviteye sahiptir. A-tokoferolün art arda 30 gün boyunca günlük eklenmesi, favizmde ortaya çıkan mineral rahatsızlıklarını, oksidatif stresi ve apoptozu hafiflettiği sonucuna ulaşılmıştır.

Eritrosit enzim defektleri hemolitik anemi nedeni olarak ilk kez G6PD enzim eksikliğinin tanımlanması ile gündeme gelmiştir. Eritrositlerde yaklaşık olarak 15 enzim defekti tanımlanmıştır. G6PD enzim eksikliği; dünyada en sık görülen, hemolitik anemiye neden olan ve klinik açıdan en önemli enzim defektlerindendir. G6PD enizimi, bütün dokularda yaygın olarak bulunsa da, en ciddi problemler eritrositlerde eksiklik olması durumunda ortaya çıkmaktadır.

G6PD eksikliğinin ana tedavisi; enfeksiyonlar, birtakım ilaçlar, bakla tüketimi veya bakla polenlerinin inhale edilmesi, oksidan strese neden olabilecek durumlardan kaçınmaktır.