Bitki Çayları Nelerdir? Nasıl Hazırlanır? Hangi Hastalıkları Tedavi Ederken Kullanılır?

Bilim insanları ve beslenme uzmanları, yapılan son çalışmalar ile; besin yoluyla alınan antioksidanların, sağlık açısından önemli bir ajan olduğunu kabul etmektedir. Bunu sağlayan en önemli besin grubu, çeşitli fitokimyasalları ve yüksek oranda antioksidan özelliklere sahip bileşikleri içeren, sebze ve meyvelerden oluşmaktadır. Her kültüre ait yerel olarak tüketilen pek çok ürünün antioksidan içeriği ile ilgili birçok araştırma bulunmaktadır.

Bitkilerin tedavi amacıyla kullanımları insanlık tarihiyle birlikte başlamıştır. Binlerce yıl önce, bitkilerin tedavi edici gücü tanınmış, sağlıklı yaşayabilmek için bitkilerden yararlanılmıştır. Modern tıpta kullanılan pek çok ilacın bitkilerden elde edildiği bilinmektedir.

• Dünya Sağlık Örgütü (WHO) araştırmalarına göre; tedavi amaçlı kullanılan tıbbi bitkilerin sayısı 20.000 civarındadır. Ek olarak, çeşitli bitkilerin mikroorganizmaları öldürücü etkileri onlarca yıldır araştırılmaktadır.
• Dünya Sağlık Örgütü (WHO), dünya nüfusunun yaklaşık %80’inin sağlık problemlerini öncelikle bitkisel çözümlerle gidermeye çalıştıklarını, gelişmiş ülkelerdeki reçeteli ilaçların yaklaşık %25’ini ise bitkisel kökenli etken maddelerin (vimbilastin, rezerpin, kinin, aspirin vb.) oluşturduğunu bildirmektedir.

Bitkisel tedavide; taze bitkinin sıkılarak suyunun tüketimi, çiğ olarak tüketim, uçucu yağlar, çaylar ve ekstreler şeklinde kullanımlar bulunmaktadır. Hafif geçici vakalarda bitki banyosu, çaylar ve uçucu yağlar tercih edilirken, daha ciddi vakalarda ise standardize hazır ekstreler tercih edilmektedir. Çay gibi geniş tedavi aralığı olan bitkilerin, hazır ekstrelerinin Sağlık Bakanlığı onaylı olan ürünleri öncelikli tercih edilmesi önerilmektedir.

• Ekstrelerin yüksek maliyet ve ulaşım güçlüğüne sahip olması, hekim ve diyetisyene başvuranların çoğunun hafif geçici vakalar olmasından dolayı, ülkemizde genellikle çaylar tercih edilmektedir.

• Doğru beslenme ve sağlıklı yaşam arayışına karşı artan ilgi sebebiyle, bitkisel çayların kullanımı her geçen gün artmaktadır. Sıvı tüketimi ile ilgili yapılan araştırmalarda; dünya genelinde çay tüketimi, su tüketiminden sonra ikinci sırada yer almaktadır.
• Çay tüketiminin; kanser, kalp-damar hastalığı, artrit, karaciğer hastalıkları, bakteriyel ve enfeksiyonlara yakalanma riskini azalttığına dair araştırmalar bulunmaktadır. Çaylarda bulunan polifenollerin, UV koruyucu etkiye sahip olduğu ve bu yolla cildi hasara karşı koruduğu bilinmektedir.
• Bitkisel çayların; yağda eriyen vitaminlerden A ve E vitaminleri, suda çözünen vitaminlerden ise B6 ve C vitaminleri, karotenoidler, koenzim Q10, çinko, selenyum ve polifenollerce zengin olduğu çeşitli araştırmalarda yer almaktadır. Özellikle kırmızı meyve çaylarının, siyah veya yeşil çaya alternatif olarak tüketiminin sağlığı olumlu etkilediği bildirilmektedir. 
• Türkiye’de tüketilen çeşitli meyve çaylarının, MAO enzimini inhibe edici özellikleri ve antioksidan etkilerini araştırmak amacıyla yapılan bir araştırmada; siyah ve yeşil çay karşılaştırılmıştır. Yüksek miktarda fenolik madde içeren çay infüzyonlarının, MAO inhibisyonuna ve yüksek antioksidan kapasiteye sahip olduğu bildirilmiştir.
• Antioksidan maddelerin oksidatif stresi önlediği ve oksidatif stresin nörodejeneratif hastalıkları tetiklediği bilgisiyle yapılan bir araştırmada; antioksidan aktivite ve yüksek fenolik madde içeriğine sahip çay infüzyonlarının MAO enzimini inhibe edebildikleri saptanmıştır.

Bitki Çayı Hazırlama Teknikleri

• Enfüzyon (demleme):

Bitkinin yaprak ve çiçek gibi yumuşak kısımlarının kullanılarak demlenmesi işlemidir. Uçucu yağ içeren bitkiler için de demleme tercih edilmektedir. Her defasında taze olarak hazırlanması, bakteriyel kontaminasyondan kaçınmak için etkili bir yöntemdir. Demlik ya da bardağa bir miktar kurutulmuş bitki parçası ve bir miktar kaynar su eklenerek, 5‐10 dk bekletilmesi ile gerçekleşir.

• Dekoksiyon (kaynatma):

Bitkinin tohum, kabuk ve kök gibi sert kısımlarının kullanılarak kaynatılması işlemidir. Her defasında taze olarak hazırlanması, bakteriyel kontaminasyondan kaçınmak için etkili bir yöntemdir. Tercihen cam/porselen demliğe bir miktar kurutulmuş bitki parçası ve bir miktar soğuk su eklenerek, 5‐10 dk kaynatılması ile gerçekleşir.

• Maserasyon (bekletme):

Hatmi kökü ve keten tohumu gibi müsilaj içeren bitkiler için uygundur. Tercihen cam bir şişeye küçük parçalara bölünmüş bitki parçasının üzerine su eklenerek, şişenin ağzı sıkıca kapatılır. Oda ısısında ve karanlık bir yerde 6‐8 saat bekletilir. Belli aralıklarla çalkalanması daha iyi bir sonuç verecektir. Gün boyu kullanılacak miktarda hazırlanması önerilmektedir.

• Bitki banyosu, bitki çayı veya bitki yastığı olarak kullanılacak kurutulmuş droglar (kök,  kabuk, tohum, yaprak, çiçek vb. gibi bitki organları) tedavi özelliklerini genellikle 1 yıl korur. Bu nedenle toplama tarihi üzerinden 1 yıl geçmiş droglar kullanılmamalıdır. Özel olarak belirtilmediği takdirde, droglar 4‐6 haftadan uzun süre kullanılmamalıdır.

Bazı Rahatsızlıkları Tedavi Etmek Amacıyla Kullanılan Tıbbi Bitkiler

• Böbrek hastalıkları: Atkuyruğu, altınotu (ölmez çiçek) ve ayrık otu
• Cinsel isteksizlik: Kakule, meyankökü, zencefil, demirdikeni ve safran
• Hazımsızlık: Dere otu, kakule, havlıcan, anason, papatya, yenibahar, kimyon, rezene ve zencefil
• Hemoroit: Kuşburnu, mazı, zencefil, civanperçemi ve sultan otu
• Kabızlık: Rezene, sinameki ve keten
• Kalp rahatsızlıkları: Ökseotu ve alıç
• Kanser önleyici: Kırmızı biber, ısırgan otu ve ökse otu
• Karaciğer rahatsızlıkları: Hindiba, kurtpençesi, enginar, zerdeçal ve meryemana dikeni
• Menopoz: Adaçayı, anason, papatya, civanperçemi ve tarçın
• Mide kanaması: Kuşburnu, sumak ve civanperçemi
• Mide bulantısı ve ağrısı: Nane, zencefil ve eğir kökü
• Prostat büyümesi: Yeşil çay, ısırgan otu kökü, eğir kökü ve zerdeçal
• Romatizma ağrıları: Atkuyruğu, anason, karanfil, lavanta, biberiye, kekik, papatya ve melisa
• Safra kesesi rahatsızlıkları: Civanperçemi, antınotu, kara hindiba, zerdeçal ve pelin otu
• Soğuk algınlığı, üşütme ve öksürük: Ebegümeci, ardıç, ekinezya, karanfil, ıhlamur, meyan kökü, nane, okaliptus, zencefil ve papatya
• Stres ve depresyon: Kantaron, lavanta, anason, papatya, rezene, melisa ve şerbetçi otu
• Unutkanlık ve hafıza zayıflığı: Biberiye, adaçayı, kakule, yeşil çay ve zencefil
• Uyku sorunu: Çuha çiçeği, şerbetçi otu, anason, kedi otu, rezene, melisa ve papatya
• Yorgunluk: Biberiye, meyan kökü, adaçayı, zencefil, kakule, kekik ve kuşburnu
• Yüksek kolesterol: Kekik, biberiye, kuşburnu, zencefil, üzüm çekirdeği ve yeşil çay
• Yüksek şeker: Mahlep, mersin, kudret narı ve tarçın

• Güneydoğu Asya ülkelerinde yaygın olarak yetiştirilen Bael meyvesi:

Zengin bir kumarin, C vitamini ve riboflavin kaynağıdır. Meyvelerin yanı sıra, yaprak, sap ve kabukları geleneksel tıpta; dizanteri, diyare ve diğer çeşitli bağırsak şikâyetleri için kullanılmaktadır. Bu meyvenin farklı kısımları için; antidiyabetik*, antihiperlipidemik, antiviral*, antifungal*, antibakteriyel*, antikanser ve anti-inflamatuar* etkileri olduğu bildirilmiştir.

• Güney Afrika bitkisel çayları arasında popüler olan Rooinos çayı:

Geleneksel tıpta; infantil kolik, alerji, astım ve dermatolojik* sorunların hafifletilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Güçlü antioksidan* ve antimutajenik* aktiviteler göstermektedir. İçeriğinde düşük seviyelerde bulunan krizoeriolün, insanlarda vasküler hastalıkların  tedavi edilmesi ve önlenmesinde potansiyel bir ajan olduğu bildirilmektedir.

• Güney Amerika’da yüzyıllardır sosyal ve tıbbi bir içecek olarak yaygın şekilde tüketilen Yerba mate:

Diüretik*, antioksidan, anti-enflamatuvar, antimutajen, lipid düşürücü ve merkezi sinir sistemi uyarıcı etkileri gibi sağlığı teşvik edici özelliklere sahiptir.

• Papatya çayı:

Kuru çiçek başlarından elde edilen papatya çayı, Avrupa’da yaygın olarak tüketilmektedir. Papatya, orta düzeyde antioksidan ve antimikrobiyal* aktiviteye sahiptir. Ek olarak, hayvanlar üzerinde yapılan çalışmalar; papatya için güçlü anti-enflamatuar, antimutajenik ve kolesterol düşürücü aktiviteler gösterdiğini bildirmektedir. Ayrıca, papatya çayın bazı antispazmotik* ve anksiyolitik* etkileri de gösterilmiştir.

Unutulmamalıdır ki; ilacı zehirden ayıran tek şey, dozudur. Bu nedenle, her ilaç gibi bitkisel ürünlerin de, ilaç‐besin etkileşimleri ve ilaç‐ilaç etkileşimleri gibi yan etkileri olduğu bilinmeli, hekim ve diyetisyenin uygun gördüğü hastalarda kullanılmalıdır.

Bitkisel çayları; özellikle gebeler, emziren anneler ve çocuklar hekim ve diyetisyene danışarak kullanmalıdır.