İçinde bulunduğumuz teknoloji çağında, özellikle çocuklarda televizyonla vakit geçirme, tablet-bilgisayar kullanımı gün geçtikçe artmakta ve bu araçların kullanımına bireyler çok fazla zaman ayırmaktadır. Bu durum bireylerin görsel hafızasına yer eden reklamların, oyunların, markaların, hatta çizgi filmlerin kâr sağladığı bir sektörü oluşturmuştur. Oluşan sektörün beslenmeye etkilerinin yanında, bu medya araçlarının kullanımı da beslenmemizde çeşitli yönlendirici etkilere sahip olmaktadır.
- Neredeyse her gün açıp izlediğimiz, alışkanlığımız haline gelen televizyonun ve televizyon yayınlarının beslenmemizi nasıl etkilediğiyle ilgili literatürde çeşitli yayınlar mevcuttur.
Televizyon ve Bilgisayar Oyunları
- Son on yıl içinde yapılan çalışmalarda; uzun süreli televizyon izlemenin, yüksek beden kütle indeksi (BKI) ile ilişkili olduğu, buna bağlı olarak kardiyovasküler hastalıklar ve Tip-2 diyabeti arttırdığı görülmüştür. Prospektif çalışmalar, yine uzun süre televizyon izlemenin kilo alımı ve düşük fiziksel aktiviteye neden olduğunu bildirmektedir.
Bireylerin televizyon izlerken enerji harcamaları azalıp, enerji alımları artmaktadır. Bu, televizyonun besin alımını arttırdığıyla ilişkilendirilmekte olup, nedeni ise tam olarak anlaşılamamaktadır. Televizyonun dikkat dağıtabilme kapasitesi nedeniyle, yemek yerken TV izleyen insanlar, normalde bir öğünün sonu anlamına gelen sinyallere dikkat etmeyip yemek yemeye devam edebilirler.
2014’te bunun nedenini anlamaya yönelik yapılan, ortalama 20 yaşında, 62 üniversiteli kız öğrencinin bulunduğu bir çalışmada, görülen sonuçlar yine net olmamakla birlikte dikkat çekici niteliktedir. Çalışmada, katılımcılar yemek yerken televizyon izleyenler ve izlemeyenler olarak ikiye ayrılıp, televizyon izleyenlerin yedikleri yemekler de tek çeşit ve farklı besinler olarak birbirinden ayrılmıştır. Çalışmanın sonunda; televizyon, yiyecek gösterilerine maruz kalma, televizyonda yemek yiyenlerin seyredilmesi, yiyecek reklamcılığı ve televizyon eşliğinde yemek yemenin beslenme için tetikleyici etkisi bulunmuş ve televizyon eşliğinde yemek yiyen kadınlarda besin alımının arttığı kaydedilmiştir. Yapılan gözlemler ve elde edilen veriler sonucunda; televizyon izlerken yenen besinler için; “duyusal özgül doygunluk gelişmiyor, televizyon izlemek doygunluk sinyallerini bozuyor.” şeklinde bir yorum getirilmiştir. Aynı zamanda çalışmanın sonuçlarında, televizyon izleyerek yemek yiyen ve televizyonsuz yemek yiyen bireyler arasındaki beğeni oranında farklılığın olması, televizyon izlemenin daha fazla besin alımına neden olmasını anlamlı olarak kanıtlamakta ve enerji alımının arttığını da göstermektedir.
- Aynı zamanda; televizyon izlemenin, açlık ve tokluğun azalmış hassasiyetine neden olup, aynı oranda tokluk sağlamak için, besin alımını arttırdığı sonucuna varılmıştır. Özetle, bu çalışma sonucunda; televizyonun, bilinçli yemek yeme sürecini aksattığı ve buna bağlı besin alımını arttırdığı belirtilmiştir.
Çocuklar üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda; televizyonda düzenli olarak gösterilen yayınların, yemek yemeyi tetiklediği belirtilmiş ve televizyona düzenli olarak maruz kalmanın, hem çocuklarda, hem de yetişkinlerde beslenme davranışını etkilemesini, ilişkisel öğrenmeyle gerçekleştirdiği şeklinde yorumlanmıştır. Yani bu durum; lezzetli yiyeceklerin reklamları, televizyon eşliğinde yemek yeme, televizyondaki yayınlarda besinlerle ilgili ipuçlarına maruz kalma gibi nedenlerden kaynaklanabilmektedir.
Televizyon haricinde bilgisayar oyunlarının BKI üzerine etkilerini anlamaya yönelik çalışmalar da mevcuttur. 270 ilkokul öğrencisinin katılımıyla gerçekleştirilen bir çalışmada, katılımcılara enerji yoğunluğu fazla yiyecekleri ve meyveleri teşvik eden iki ayrı oyun oynatılmıştır. Çalışmanın sonucu olarak; sağlıksız yeme davranışını tetikleyen çevresel etmenlerin, çocukların BKI’sini iki yıl içinde etkilediği bulunmuştur. Sağlıklı seçenekleri değerlendirerek çocukların kilo alımı önlenebilmektedir.
Reklamlar
Son 30 yılda çocukluk çağı obezitesi iki kat artmıştır. Buna paralel olarak, gıda reklamlarına yapılan harcamalar artış göstermiştir. Çocukluk çağı obezitesini etkileyen faktörlerden biri de mikronütrientlerce fakir, yoğun enerjili besinlerin reklamlarıdır. Etkili yiyecek reklamlarının çoğu yüksek tuzlu, bol yağlı ve şekerli, düşük besin değerine sahip atıştırmalıklardan oluşmaktadır. Bu durum özellikle çocukları, enerji yoğunluğu fazla olan besinlerden uzak tutmayı ve daha sağlıklı olanlara yönlendirmeyi zorlaştırmaktadır.
Yiyecek reklamlarının %10-30’luk kısmı sağlıksız besinlerin reklamlarından oluşurken, yayın sıklıkları çocukların televizyon izlediği zaman aralığında artış göstermektedir.
- Yapılan araştırmalar, besin tanıtımlarının çocukların; satın alma davranışı, tüketim modeli, sağlıklı diyet modeli üzerinde yönlendirci etkiye sahip olduğunu göstermiştir. Yapılan bir meta analiz çalışmasında, sağlıksız besinlerin reklamlarına kısa süreliğine maruz kalan katılımcıların, besin alımının arttığı yönünde sonuç elde edilmiştir.
Reklamların sadece sağlıksız besinlere değil, sağlıklı besinlere de yönlendirme etkisi mümkün. Sağlıklı besin seçimi üzerine reklamların etkisi olduğunu gösteren pek çok çalışma bulunmaktadır. Bunlardan çocuklar üzerinde yapılan çalışmalara bakıldığında; elmanın faydalarıyla ilgili besinsel mesajlar içeren kısa belgesel sonunda, çocuklardan atıştırmalık olarak elma tercih edenlerin sayısının arttığı görülmüştür. Sağlıklı besinlerin reklamları izletilen 5-7 yaş arası çocukların bazılarında da çikolatanın daha az tüketilmeye başlandığı gözlemlenmiş, ancak sağlıklı atıştırmalıkların alımında artış bulunmamıştır.
- Medya karakterlerinin, özellikle çizgi film karakterlerinin, besin tercihinde etkilerinin gözlemlendiği araştırmada; 2-6 yaş arası çocukların, sağlıklı ya da sağlıksız besinleri tercih etmelerinde bir değişim bulunmamış, ancak çizgi film karakteri bulunan ambalajlı besinleri denemeye daha çok istekli olmuşlardır.
Üzerlerinde çizgi film karakterli ambalaj bulunan meyve ve sebzelerde, ambalajsız sebze ve meyvelere göre, tüketim ve tercihlerinde daha olumlu etkiye sahip olduğu görülmüştür. Ancak yine de sağlıksız besinlerin çizgi film ambalajlıları daha çok tercih edilmeye devam etmiştir. 4-8 yaş arası çocuklarda yapılan bir çalışmada ise, sağlıklı beslenmeyi teşvik eden çizgi filmlerden sonra, çocukların daha sağlıklı besinleri seçtiği görülmüştür. Araştırmada, reklamlarda çizgi film karakterlerinin kullanılmasıyla, çocukların beğeni ve tercihlerini arttırdığı sonucuna varılmıştır.
Sonuç
Medya araçlarının kullanımı ve televizyon yayınlarının, kişilerin besin alımını arttırdığı ve besin tercihleri üzerinde etkili olarak rol oynadığı görülmektedir. Bunun günlük yaşantımızda farkına varamasak da, bizi yönlendirici bir faktör olması, bu faktörün küçük yaştan itibaren farkedilip doğru tercihler ve doğru yönlendirmeler yapılmasında önemlidir. Böylelikle çocukluk çağı obezitesinin önüne geçilebileceği çalışmalarla desteklenmiştir.
- Bu bilgiler doğrultusunda; kendi alışkanlıklarımızı değiştirmeye çalışmamız ve ebeveynler olarak bilinçli olup, çocuklara doğru yönlendirmelerde bulunmamız; hem çocuklar, hem de kendi sağlığımızı korumada mutlaka yararlı olacaktır.
Folkvord, F., Anschütz, D. J., & Buijzen, M. (2016). The association between BMI development among young children and (un) healthy food choices in response to food advertisements: a longitudinal study. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity , 1-7.
Gonçalves, S., Ferreira , R., Conceiçao, E. M., Silva, C., Machado, P. P., Boyland, E., et al. (2018). The Impact of Exposure to Cartoons Promoting Healty Eating on Children’s Food Preferences and Chocies. Journal of Nutrition Education and Behavioral , 451-457.